Баъзе масъалаҳои тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ ва равшан гардидани он дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон 28 декабри соли 2024

Рушди муосири фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ на танҳо ба вуҷуд овардани донишҳои нав, балки самаранок истифода бурдани онҳоро дар иқтисодиёт низ талаб мекунад. Тиҷоратикунонии коркардҳои илмӣ механизми муҳими таъмини ҳамоҳангсозии илм ва бизнес мегардад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қабули қонунгузорӣ дар ин самт иқдоми муҳим дар рушди иқтисодиёти инноватсионӣ мебошад. Бо вуҷуди ин, барои тиҷоратикунонии самараноки натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва техникӣ заминаи муосири қонунгузорӣ ва институтсионалӣ зарур аст. 
    Дар Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар бораи самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии ҷумҳурӣ, ки санаи 28 декабри соли 2024 ироа гардид, Президент самтҳои асосии сиёсати дохилӣ ва хориҷии кишварро муайян намуда, ба масъалаҳои муҳими рушди илм таваҷҷуҳи махсус зоҳир карданд. Пешвои муаззами миллат таъкид намуданд, ки рушди илм ва технология омили калидӣ дар пешрафти иқтисодӣ ва иҷтимоии кишвар мебошад. Ҳамчунин, зарурати баланд бардоштани сатҳи таҳқиқотҳои илмӣ, ҷорӣ намудани технологияҳои нав ва дастгирии олимони ҷавон таъкид гардид. Дар паём, инчунин, дастовардҳои илмии кишвар дар солҳои охир ва нақшаҳои оянда барои рушди соҳаи илм ва маориф баррасӣ шуданд.
    Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ-Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Паёми худ рушди илм ва технологияро ҳамчун омилҳои асосии пешрафти кишвар арзёбӣ намуда, зикр карданд, ки: барои баланд бардоштани сатҳи таҳқиқотҳои илмӣ бояд инфрасохтори илмӣ мустаҳкам карда шуда, шароити беҳтар барои олимон фароҳам оварда шавад. Ҷорӣ намудани технологияҳои нав: Таваҷҷуҳи махсус ба воридсозии технологияҳои инноватсионӣ дар истеҳсолот, маориф ва тиб дода шуд. Дастгирии олимони ҷавон: Ҳукумат дастгирии моддӣ ва маънавии олимони ҷавонро барои рушди ихтирооти нав ва таҳқиқоти муҳим вазифаҳои асосии худ медонад. Дастовардҳои илмӣ. Дар Паём, инчунин, дастовардҳои илмии кишвар дар солҳои охир қайд гардиданд, аз ҷумла: пешрафт дар соҳаи тадқиқоти тиббӣ, ки ба беҳтар кардани сифати зиндагии аҳолӣ равона шудааст. Лоиҳаҳои илмие, ки ба истифодаи оқилонаи захираҳои табиӣ, аз ҷумла обу энергетика, мусоидат мекунанд. Инкишофи ҳамкориҳои байналмилалӣ дар соҳаи илм, ки ба таҳкими нуфузи Тоҷикистон дар арсаи ҷаҳонӣ мусоидат менамояд. 
    Барои тиҷорати самараноки фаъолияти илмию техникӣ дар Тоҷикистон заминаи ҳамаҷонибаи қонунгузорӣ зарур аст, ки ҳамкории сохторҳои илмию истеҳсолиро таъмин намуда, робитаҳои муассисаҳои илмӣ, сохторҳои давлатӣ ва бахши хусусиро таҳким бахшад. Ташкили паркҳои технологӣ ва кластерҳо, ки коркардҳои инноватсиониро ба истеҳсолот ворид намуда, ба рушди иқтисодӣ ва баланд бардоштани рақобатпазирии кишвар мусоидат мекунанд, қадами муҳим мебошад. Қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмӣ ва илмию техникӣ» дар соли 2022 дар ташаккули заминаи меъёрии ҳуқуқии истифодаи коркардҳои илмӣ дар иқтисодиёт қадами муҳим гардид. Мақсадҳои асосии қонун инҳоянд:
- муҳайё намудани шароит барои дар истеҳсолот ҷорӣ намудани натиҷаҳои илм;
- дастгирии корхонаҳои инноватсионӣ;
- мустаҳкам намудани алоқаи байни муассисаҳои илмӣ ва корхонаҳо.
Қонун мафҳумҳои асосии зеринро муайян мекунад:
Тиҷоратикунонии раванди табдил додани натиҷаҳои илмӣ ба маҳсулот ва хидматҳои бозорӣ мебошад.
Натиҷаи илмию техникӣ ҳамагуна коркардҳо, ихтироотҳо, кашфиётҳо ва технологияҳое мебошанд, ки дар ҷараёни фаъолияти илмӣ ба вуҷуд меоянд.
Дар солҳои охир дар Тоҷикистон стратегияҳои ҷалби сармоягузорӣ, рушди инноватсия ва рушди саноат фаъолона амалӣ карда мешавад.
Яке аз самтҳои муҳимтарин ин таъсис ва рушди минтақаҳои махсуси иқтисодӣ (МИЗ), паркҳои технологӣ ва кластерҳо мебошад. Муваффақияти ин ташаббусҳо аз сифати инфрасохтори институтсионалӣ, аз ҷумла механизмҳои ҳуқуқӣ, мақомоти маъмурӣ ва дастгирии илму техника вобаста аст. 
Муҳимияти паркҳои технологӣ барои рушди инноватсионӣ. Паркҳои технологӣ дар тиҷоратикунонии коркардҳои илмӣ ва эҷоди технологияҳои нав нақши калидӣ доранд. Аммо рушди паркҳои технологӣ дар Тоҷикистон бо як қатор омилҳо, аз ҷумла: маблағгузории нокифоя маҳдуд месозанд.  
Таъсиси паркҳо ва кластерҳои нави технологӣ: барои ҳавасмандгардонии рушди инноватсионӣ дар бахшҳои гуногуни иқтисодиёт, аз қабили технологияҳои иттилоотӣ, технологияҳои кишоварзӣ ва энергияи барқароршаванда бояд паркҳо ва кластерҳои нави технологӣ таъсис дода шаванд. Ин имкон медиҳад, ки таҳқиқотҳои илмӣ дар истеҳсолот ҷорӣ карда шуда, ба бунёди корхонаҳои технологияҳои мутараққӣ ҳавасманд карда шаванд.
Пешбурди шарикии бахши давлатӣ ва хусусӣ: барои тиҷоратикунонии бомуваффақияти коркардҳои илмӣ шарикии муассир байни бахшҳои давлатӣ ва хусусӣ барпо кардан лозим меояд. 
Барои бомуваффақият амалӣ намудани раванди тиҷоратикунонии таҳаввулоти илмӣ ва илмию техникӣ дар Тоҷикистон як қатор мушкилоти асосӣ, аз қабили маблағгузории нокифоя, ҳифзи заифи моликияти зеҳнӣ ва ҳамгироии пасти илм бо соҳибкорӣ бояд бартараф карда шавад. Аммо сарфи назар аз ин мушкилот, қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи тиҷоратикунонии натиҷаҳои фаъолияти илмию техникӣ» дар соли 2022 дар бунёди заминаи ҳуқуқӣ барои истифодаи самараноки тадқиқоти илмӣ дар иқтисодиёт як қадами муҳим буд. Татбиқи муқаррароти ин қонун барои ҳамкории зичи муассисаҳои илмӣ, мақомоти давлатӣ ва бахши хусусӣ имкониятҳои нав фароҳам меорад. Ҷорӣ намудани навоварӣ дар равандҳои истеҳсолӣ, бунёди паркҳои технологӣ ва кластерҳо, инчунин фаъолсозии ҳамкориҳои байналмилалӣ муҳимтарин марҳилаҳое мебошанд, ки ба ҳавасмандгардонии рушди иқтисодии кишвар ва баланд бардоштани рақобатпазирии он дар арсаи байналмилалӣ мусоидат мекунанд. Аммо барои ба амал баровардани ин имкониятҳо кори такмили заминаи институтсионалӣ ва қонунгузориро давом додан лозим аст. Барои рушди устувори бахши инноватсионӣ шароити муфид муҳим аст, ки ин ҳолат иқтидори баланди илмиро таъмин менамояд. Дар ин замина метавон соҳаҳои нави технологияҳои мутараққиро инкишоф дод, ки асоси рушди ояндаи иқтисодиёти Тоҷикистон гардад. 
Хулоса Паёми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон ба Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистоназ 28-уми декабри соли 2024 як ҳидояти муҳиме барои рушди илм ва технология дар кишвар мебошад. Таваҷҷуҳи махсус ба ин соҳа на танҳо ба пешрафти илм, балки ба таҳкими иқтисоди миллӣ ва беҳбудии иҷтимоии мардуми кишвар низ мусоидат мекунад. Таҳияи стратегияи ягона дар асоси ин Паём метавонад дар татбиқи босамари ҳадафҳои миллӣ нақши калидӣ бозад.
Тавсияҳо оид ба рушди минбаъдаи тиҷоратикунонии донишҳои илмию техникӣ дар Тоҷикистон:
1. Такмили барномаҳои таълимӣ ва омодасозии кадрҳо: муваффақияти тиҷоратикунонии дастовардҳои илмӣ бештар аз мутахассисони соҳибихтисос вобаста аст. Таҳияи барномаҳои таълимӣ, ки ба тайёр кардани кадрҳои иқтисодиёти инноватсионӣ нигаронида шудаанд, инчунин ҳавасмандгардонии ҳамкории донишгоҳҳо ва муассисаҳои илмӣ бо соҳибкорӣ зарур аст. 
2. Тақвияти ҳамоҳангсозии байни бахшҳои давлатӣ ва хусусӣ: ҳамкории самараноки мақомоти давлатӣ ва соҳибкорӣ барои фароҳам овардани фазои ҳуқуқӣ ва иқтисодии мусоид барои рушди технологияҳои илмӣ ва ҷорӣ намудани инноватсия дар истеҳсолот муҳим аст.
3. Рушди инфрасохтор барои паркҳои технологӣ ва кластерҳо: яке аз омилҳои асосии муваффақият дар тиҷоратикунонии коркардҳои илмӣ- эҷодӣ инфрасохтори мувофиқ мебошад. Маблағгузории паркҳои технологиро зиёд карда, инчунин ҳамоҳангсозии байни мактабҳои олӣ ва корхонаҳои саноатиро беҳтар кардан лозим аст. 
 4. Таъсиси низоми самараноки ҳифзи моликияти зеҳнӣ: барои ҷалби сармоя ва стартапҳои инноватсионӣ, таъсис додани низоми ҳифзи патентҳо, ҳуқуқи муаллифӣ ва тамғаҳои молӣ муҳим аст, ки ҳифзи ҳуқуқи ихтироъкорон ва таҳиягаронро таъмин мекунад.
 5. Дастгирии стартапҳои инноватсионӣ ва корхонаҳои хурд: барои рушди фаъолияти илмию технологӣ пешниҳоди грантҳо, имтиёзҳои андозӣ ва дигар шаклҳои дастгирии соҳибкории навоварона ва соҳибкории хурд зарур аст, ки дар тиҷоратикунонии дастовардҳои илмӣ метавонанд нақши муҳим бозанд. 
 6. Тақвияти ҳамкории байналмилалӣ: идома додани равобит бо марказҳои илмию технологии хориҷӣ муҳим аст, ки дастрасиро ба инноватсия ва донишҳои ҷаҳонӣ таъмин намуда, инчунин барои ҳамгироии Тоҷикистон ба бозорҳои байналмилалии технологӣ имкониятҳои нав фароҳам меорад. 
     Адабиёти истифодашуда.
1.    Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон оиди «Тиҷоратикунонии натиҷаҳои илмӣ ва фаъолияти илмӣ-техникӣ». (2022).
2.    Ҳисоботи Академияи миллии илмҳои Тоҷикистон оиди фаъолияти солҳои 2020-2023. 
3.    Таҷрибаи байналмиллалӣ дар тиҷоратикунонии коркардҳои илмӣ: таҳлил ва дурнамо. Душанбе, 2022.
4.    Нақши инфрасохтори инноватсионӣ дар рушди иқтисодиёти Тоҷикистон. Душанбе, 2023.

Ҷонакова Гулҷаҳон Абдулманоновна, номзади илмҳои иқтисодӣ,

ходими пешбари илмии шуъбаи таҳқиқоти институтсионалии

Институти иқтисодиёт ва демографияи АМИТ
 

Назриева Таманно Ҷурабековна,

ходими илмии шуъбаи таҳқиқоти институтсионалии

Институти иқтисодиёт ва демографияи АМИТ